Sense servitud reiau

En nòm de Crist. Sàpie tot eth mon que deuant Nos, JAIME, pera gràcia de Diu, rei d’Aragon, de València, de Cerdenha e de Corsega e comde de Barcelona,

compareisheren Guilhèm de Montcorbau, shivalièr; Joan de Casarilh; Ramon Arnau de Castelhars; Guilhèm de Santa Maria de Cap d’Aran; Guilhèm de Montanèr, de Puig; Bernat de Castelhvaquèr; Sanç de Canal, de Canejalho, procuradors e sindics de toti es òmes e des comunautats dera nòsta Val d’Aran, pregant damb insisténcia e suplicant umilment, tant en nòm d’eri, com en des comunautats, qu’es sues libertats, franqueses e immunitats e costums observades ena nomenada Val pendent longtemps pes nòsti predecessors, mos dignèssem confirmà-les pera nòsta benignitat reiau, es quaus mos son presentades per escrit en capítols. E Nos, benignament inclinat entàs sues supliques, volent reconfortar ena justícia a toti e cadun des abitants dera nomentada Val coma naturaus e fidèus nòsti e assolidà-les en sòn estat pacific e tranquille atau com correspon ara dignitat reiau, per açò auem determinat de confirmà-les e sus bèra ua d’eres auem hèt provisions e ordenaments, atau com se dideràn ara seguida:

I

Prumèr concedim e conmfirmam eth capítol segontes eth quau es òmes dera Val d’Aran possedissen es tèrres, es vinhes, es cases, es casaus, e es arbes frutèrs, liures e francs, sense cap usatge ne servitud reiau, subvencion o precària, e que les pòden véner coma pròpies, sense eth requeriment o vènia deth senhor. Conservam, totun, tostemp entà Nos e es nòsti, sus eres eth sextèrç de blat que per cada casa mos an de dar cada un.

II

Tanben concedim eth capítol segontes eth quau an e possedisen es aigües franques e liures, e qu’en eres pòden pescar e bastir mòles e arrossar es prats en comun, sense eth requeriment dera nòsta potestat.

III

Tanben concedim eth capítol segons eth quau an e possedissen es bòsqui, e es sèuves francs e liures, e que deth madeish lòc pòden extrèir era husta, es cabirons entàs tets des cases e tota sòrta de husta entath sòn usatge e era sua conveniéncia. Tanben pòden caçà-i ancipids, o esturnids e faucons. E aqueth que prumèr tròbe es nins ds nomentadi audèths, pòt cuelhé-les des nins quan volgue. Tanben pòden caçar, enes madeishi bòsqui, ossi sanglièrs, cèrvis, e tota auta sòrta de bèsties, vené-les a qui volguen, sense eth requeriment dera nòsta potestat.

IV

Tanben concedim eth capítol segons eth quau an e possedissen s sòns peisheus e es sòns bòsqui francs e liures, e hè-ne usatge com quinsevolh cap de família hè usatge des sues pròpries causes. Tanben enes sues montanhes e peisheus pòden es sòns animaus e dalhar èrbes entar iuèrn e hèr a pàgar as òmes de l’auti lòcs vesins que talhen èrbes enes sues montanhes, e aucir anhèths des sòns peisheus o enes barratges des sòns peisheus e ds sues montanhes, e cremar es èrbes que sigueren dalhades pes òmes de d’auti parçans vesins contra era volentat ds cònsols o des jurats, sense eth requeriment dera nòsta potestat.

V

Concedim tanben eth capítol segontes eth quau es cònsols o jurats de quinsevolh lòc dera Val pòden hèr a pagar as abitants deth lòc d’a on son eri sense cap contradiccion, tant shivalièrs com escudèrs de quinsevolha categoria, o es sòns enviats, entàs sues montanhes o viles, o entàs bosqui, se treiguessen profit dera comunautat de vesins, ei a díder, des montanhes barrades e possedissen o portèssen husta o arbes enes bòsqui barradi, abantes deth temps acostumat, aquiu a on es sòns vesins en ua epòca determinada an costum de talar per mandat des cònsols o des jurats; ei a díder, que pòden aucir es anhèths o es oelhes e minjà-se-les o ben trèir de sues cases quinsevolha causa e obligà-les a redimí-les, segons que demanen e exigisquen es guanhs des excedents, e açò sense eth manament deth jutge o dera nòsta potestat.

VI

Tanben concedim eth capítol segons eth quau es òmes dera Val mos an de seguir, a nosati e as nòsti successors, en exèrcit e ena cavalcada damb es sues pròpries despenes a cargue d’eri pendent un dia. E se pera nòsta volentat o era des nòsti successors mos auessen de seguir en aguest exèrcit o cavalcada mès d’un dia, alavetz nosalti, o eth nòste lòctenent, auem de provedir ed aguesti òmes en totes es causes qu’agen de besonh.



VII

Mès sus eth capítol segontes eth quau cap òme dera nomentada Val non pòt èster capturat o retengut captiu, se pòt aufrir ua fiança sufisenta trèt que sigue manifest qu’ei un lairon, o un usurpador, o qu’age hèt un crim de lesa majestat, aurà de comparéisher, totun açò, deuant un judici es dies e es ores enes quaus eth jutge l’age citat. E se bèth un dera Val cometesse un omicidi, se non ei que lo hèsque a traïson, pòt arténher era libertat se pague sòs as amics en nòm deth mort, cossent damb era longa costum observada des d’antic, ei a díder de pagar 1000 sòus jaquesi per shivalier mòrt, o persona de categoria semblanta, 600 sòus jaquesi per òme liure o mainatge, 300 sòus jaquesi per servent e tanben per libèrt, e atau pòt evadir era responsabilitat s’er omicidi pòt èster satisfèt cossent damb era costum. Pera extraccion d’ua daga o eth lançament d’ua sageta, o d’ua lança, o d’ua pèira, o de quinsevolha auta sòrta d’arma, en tant era sang non gesque, demorarà immune ara pena deth jutge. Atau, peth benestar e tranquille estat dera nomentada Val e d’aqueri que i abiten, ordenam que sus aguestes causes se hèsque a servir era ordinacion hèta per illustre Jaime, de bona memòria, rei de Malhòrca, oncle nòste, quan auie jos eth sòn domeni aguesta Val, que la demanèrem com ua des sues leis, era quau, Nos, dam coma boma rasonabla e justa, e des d’ara damb just coneishement confirmam e aprovam.

VIII

Tanben concedim eth capítol segons eth quau quinsevolh òme dera Val se vò véner es cases, es tèrres, es vinhes, es prats, es mòles, o d’auti bens immòbles, a de requerir as sòns germàs, se les auesse, o as sòns cosins, o parents mès pròpers per linha de parentiu, per se volessen comprà-les, sense que sigue obstacle çò qu’en lengua vulgara se nomente “TORNERIA”, pòt vené-les licitament a qui volgue, encara que sigue alien ara “TORNERIA”. E dempús d’un an e un dia, cap de parent non pòt ecuperar ua causa venuda, e mès s’abantes i auesse agut requeriment per part deth venedor, e s’es familiars e parents non auessen estat requerits peth venedor dempús de jurar que non an agut coneishement dera venta hèta, que la poguen recuperar se vòlen.

IX

Sus eth capítol, totun, segons eth quau se bèth un des òmes dera Val bastís ua casa, o ua mòla, o ua vinha o sémie era tèrra e plante arbes en lòc dera comunautat de vesins, es cònsols e es jurats d’aguesti vesins, un còp convocat eth pòble e tota era comunautat de vesins, pòden des-hèir aquestes cases, aguestes mòles, aguestes vinhes e bracar es arbes, pèisher es èrbes damb es animaus, e dalhà-les e retornà-les ar usatge es vesins sense cap requeriment des jutges; atau, entà evitar er escandal que se poderie produsir, ordenam e tanben volem qu’eth nòste casterèr dera nomentada Val, damb eth requeriment des cònsols e de tota era comunautat d’aguest lòc hèsque çò qu’abantes s’a dit.

X

Tanben concedim eth capítol, segontes eth quau es òmes d’aguesta comunautat an era possesion, usatge e costum e era manèra des de hè ja tant de temps qu’era memòria des òmes non la rebrembe, que s’un òme, dempús de contrèir matrimòni, auesse convengut o hèt convèni damb era sua hemna sus causes aquerides o per aquerir, se’n gessesse bèra carga l’auràn de pagar as sòns creditors a parts iguales. E se hèn melhores o guanhs, tanben s’ac auràn de dividir a parts iguales, s’estant er un viu e er aute mòrt non an deishat hilhs. E açò tanben se manteng s’eth hilh d’ua família, o era hilha, auesse hèt un convèni damb es sòns pairs sobre bens ja aquerits o per aquerir dempús deth convèni, que s’auràn per indivisi enquia qu’eth nomentat convèni e er assentiment de cadua des parts siguen trencadi. Tanben servís çò que s’a dit s’un estranh hè un convèni o un contracte similar damb un aute estranh. Mès s’era hemna non auesse convengut damb eth sòn òme, o non auesse estat hèt convèni damb es nomentats o damb d’autes persones abantes dites, alavetz es bens dera hemna no poiràn vedé-se amendridi de cap manèra pes deutes o gravaments deth sòn òme. Açò s’enten entad aquerò que hè ath foncionament dera casa e non pas en cas de delictes u’agen etat cometudi.

XI

Sus eth capítol, totun, segontes eth quau es òmes dera nomentada Val, comunautat en temps des nòsti antecessors, auien en possesion er usatge e era costum de crear es pròpris notaris e escrivans e determinats “saigs”, s’ac exigien es sòns demerits, les podien privar des sòns cargues, respècte ara quau causa supliquèren que les siguesse integrament restituïda per règia majestat; atau nosati concedim que poguen crear notaris e remplaçà-les damb causa, mès non pòden instituïr ne méter “saigs”, ja qu’an d`èster metudi per nosati o pes nòsti oficiaus e an d’exercir era jurisdiccion reiau. Per aguest motiu, damb era escrivania dera nomentada Val ara nòsta cort.

XII

Sus eth capítol segontes eth quau es cònsols o es notables des òmes d’aguesta comunautat an e aueren era possession, er usatge, e era costum de tractar e confirmar era patz, de proïbir e méter penes e portà-les as contradictors e desobedients, sense cap requeriment, ne er assentiment nòste, ne des nòsti oficiaus, estatuïm e tanben ordenam qu’es nomentats cònsols e notables, se vòlen pòden sonque tractar e convier sus un acòrd amistós entre es discordants, mès non pòden hèr es autes causes que se contien en capítol, pr’amor que pertanhen d’ua manèra especiau ara nòsta jurisdiccion, e atau les volem e manam expedir a tràuers deth casterèr dera Val.

XIII

Tanben en çò que hè ath capítol segonts eth quau es òmes dera comunautat auien era possession, er usatge, ea costum que se quauqu’un des òmes dera nomentada comunautat, herie a un aute e trucaue damb sang o non, que se po-
desse arténher era patz e era concòrdia d’ua manera amigabla, sense que siguesse dada o aplicada era lei per part nòsta, se deuant nòste o des nòsti oficiaus non siguesse requerida, quina causa demanèren que siguesse restituïda intègrament. Atau determinam establir entath benestar e tranquille estat d’aguesta Val que sigue conservada aguesta ordinacion, èta per adés nomentat rei de Malhòrca, quan auie eth domeni dera Val e a mès, en demanà-la es òmes dera nometada Val, coma ja s’a dit, siguec acceptada per eri coma ua des sues leis, era quau tanben nosati jutjam coma bona, rasonabla e justa e, coma ja s’a dit, la confirmam.

XIV

Tanben confirmam eth capítol segons eth quau es òmes dera Val an era possession, er usatge e era costum de hèr era patz e d’auer ua trèva, d’an en an, damb eth nòble comde e Comenge e Arnau d’Ispània e damb d’auti vesins dera comunautat. Atau determinam respóner e ordenar qu’ac hèsquen, segons siguen acostumadi, en tot auer present, que se nos o ben nòsti les ordenéssem çò de contrari, dempús de dar dètz dies ad aqueth o ad aqueri damb es quaus auessen hèt era patz o aquera trèva.

XV

Tanben concedim eth capítol segontes eth quau ei e siguec costum ena Val d’Aran qu’eth jutge ordinari ecote es parts litigantes sense cap despena, ne cap salari que siguesse dat pes parts, senon qu’eth nomentat jutge jutjaue en sòn judici a cargue deth rei, en tot híger, maugrat açò, que s’eth nomentat jutge per requeriment des parts qu’auien de litigar damunt d’eth, o ben d’ua d’eres, auesse de gésser de casa sua entà anar tà un aute endret dera nomentada Val, dehòra deth lòc designat entà escotar es causes, alavetz se li a de hèr era provision e qu’aquiu madeish se hèsque çò qu’ei costum de hèr.




XVI

Concedim eth capítol segontes eth quau des deth començament e encara ara ei costum ena Val d’Aran, que se bèth un diguie o proferie bèth insult, o bèra paraula desaunèsta, com leprós, tradidor, omicida, o d’autes paraules qu’ocasionèssen mau o vergonha, trucaue a bèth un damb eth punh ena cara, o en cap, o en còs, se comprometien deuant d’uns arbitres, ecuelhuts per ua e ua auta part e decidien quina quanititat de sòs a pagar s’impausarie ad aqueth qu’auesse hèt aguest insult e injúria, cossent damb era importància e era qualitat des persones. Atau ordenam e decidim us aguestes causes, que se mantengue era nomentada ordinacion hèta peth rei de Malhòrca quan auie aguesta Val jos eth sòn domeni, qu’atau com è dit, sigue acceptada com ua des sues leis a demana des òmes dera nomentada Val, era quau tanben Nos acceptam coma bona, rasonabla e justa, e la confirmam atau coma ja se contié mès ensús.

XVII

Tanben en çò que tanh ath capítol segontes eth quau ei costum ena Val d’Aran, observada des deth començament enquia aué, qu’es cònsols dera Val dAran, amassats en lòc de costum, acostumen a constituïr e convocar era Cort dera Val, era quau, pendent un an pòt regir e encuedà-se’n des ahèrs dera nomentada Val. Atau establim qu’aguesti cònsols pòden méter e designar bères persones aunèstes entà tot açò, mès non qu’agen eth nòm de corts, senon eth de procuradors o jutges de patz, o conselhèrs dera Val.

XVIII

Tanben sus eth capítol en quau i a contengut qu’ei ua antiga costum dera Val d’Aran que quinsevolh que volgue pòt engatjar ath sòn vesin per un deute clar e reconeishut, e se non reconeishie eth deute qu’auesse convengut per pròpria paraula deuant deth jutge, un còp age estat demostrat deuant deth jutge e auese perdut en judici, aurà de hè-se cargue des depenes. Establim e odenam entà evitar que se suscite entre eri cap disputa, ço qu’adés s’a dit, sigue hèt peth nòste casterèr dera Val.

XIX

Tanben concedim eth capítol segontes eth quau ei costum que se bèth òme dera Val marchaue dera vila a on a neishut e establie era sua residéncia en ua auta, non pòt hèr us des montanhes, ne des bòsqui, ne des terrens comunaus dera vila a on a neishut e d’a on se n’a anat, ne hèr a pèisher es sòns animaus, ne arrossar era èrba, ne bracar era husta, ne explotar tèrres naues, enquia que non age eth sòn domicili o fixe era sua residéncia. E se bèth estrangèr establie era sua residéncia en bèra vila receberà era sua part comunau, com aqueth que siguec e ei hilh d’aguesta.

XX

Tanben volem e concedim qu’eth casterèr dera Val o d’auti oficiaus nòsti non se mèsclen en ofici des auti en çò que se referís a excèssi o delictes, sense compdar eth cas que sus aguestes fautes sigue reclamada deuant d’eri era Querimònia. Sonque poiràn intervier per rason deth sòn cargue, encara que non sigue reclamada era aplicación dera Querimònia enes cassi des quaus pogue seguir era pena de mòrt o era mutilacion des membres.

XXI

En çò que hè ath pagament o ath salari qu’an de percèver es notaris dera nomentada Val, creat pes proòms dera val, pes protocòus e d’autes escritures qu’agen de hèr establim e manam qu’es nomentats notaris agen e receben per ua carta d’un simple deute, ena quau non intervengue jurament, tres dinèrs jaquesi; s’era carta includís jurament, quate dinèrs dera madeisha moneda. Per convènis auràn de recéber sies dinèrs dera madeisha moneda. Per convèni damb declaracion, nau dinèrs. Per ua carta de vena o de crompa receberàn sèis dinèrs dera madeisha moneda. Per un testament qu’arribe as 500 sòus, perceberàn 18 dinèrs, e, se siguesse de mèsvquantitat, dus sòus. Tanben per cada huelha dera acta dera comunautat que li siguen agats très dinèrs, e per ua còpia dera madeisha acta, dus dinèrs per cada huelha. Entà ua auta classe d’escritures seràn utilizades es madeishes tarifes. E se calie qu’es nomentats notaris gessessen dehòra dera vila entà protestar o hèr d’auti protocòus o d’autes escritures, a mès deth salari nomentat, auràn d’èster provedits de totes es causes de besonh.

XXII

Atau donques, pera madeisha instància e suplica ds procuradors de des sindics nomentats, hèta a nosati, tant en sòn nòm, com en des comunautats d’a on son aguesti procuradors, establim, concedim e ordenam entà tostemp, per nosati e pes nòsti qu’aguesta Val, per aguest nòste estatut, sigue tostemp amassada ath nòste reine d’Aragon e ara sua corona, e ne per venta, n per donacion ne permuta, ne cap aute procediment, pogue èster de cap manèra separada, ne alienada d’aguest reine ne dera sua corona. Atau, donques, manam as procuradors, veguèrs, bailes, jutges judiciaus, delegats reiaus, jutges, atau com ath casterèr dera Val tant presents com futurs, e as sòns lòctenents, que totes e cada ua des causes epausades mès ensús, qu’an estat concedides, establides, porvedides e ordenades, que siguen plan tengudes e observades e que toti les hèsquen observar inviolablement entà tostemp e que non i contravenguen ne permeten qu’arrés i contravengue per cap motiu.

E com testimòni de totes aguestes causes, manam hèr aguesta nòsta presenta carta, corroborada damb eth sagèth dera nòsta Majestat que i penjam.

Datat en Lhèida eth dia dètz des calendes de seteme der an deth Senhor mil tres cents tretze.

Signatura de Jaime, pera gràcia de Diu, rei d’Aragon, de Valéncia, de Cerdenha e de Corcega e comde de Barcelona.

Ne son testimonis Felip de Saluci, Odon de Montcada, Guilhèm de Montcada, Berenguèr d’Angulària, Guilhèm de Cervera, Signatura de Guilhèm Llobet, escrivent deth nomentat senhor rei, eth quau peth sòn manament hèc a escríuer e la barrèc en lòc eth dia e er an prefixat.

Era Querimonia. Lleida, 10 setembre 1313.